Krystyna Grzesiak                                                                                                           

Placówka wychowania pozaszkolnego jako obszar kształtowania kompetencji uczestników zajęć do świadomego uczestnictwa w kulturze

artykuł ukazał się w książce: Kompetencje- Kształcenie- Ewaluacja, W poszukiwaniu innowacyjnego modelu kształtowania i oceny kompetencji uczniów młodszych, red. Joanna Aksman, Alena Douskova, Jolanta Gabzdyl i inni, Oficyna Wydawnicza AFM, Kraków 2015,

ISBN: 978-83-65208-00-2.

 

Placówki wychowania pozaszkolnego – wprowadzenie do zagadnienia

Czas wolny młodego człowieka to ważna sfera życia społecznego. Wartościowe jego zagospodarowanie przeciwdziała wielu niepożądanym zachowaniom.Konieczność właściwego zorganizowaniaczasu wolnego dzieciom i młodzieży ma w Polsce bogate tradycje.  Pierwsze działania w tym obszarze podjęła Komisja Edukacji Narodowej. W „Ustawach”Komisji znalazło się wiele uwag dotyczących wychowania, a w szczególności objęcia planową opieką wychowawczą pozaszkolnego życia młodzieży. Intensywny rozwój wychowania pozaszkolnego przypada na przełom XIX i XX wieku. W tym czasie zaczęły powstawać instytucje uwzględniające w swoich programach koncepcje wychowania zintegrowanego, gdzie wpływ szkoły i środowiska, w tym także pozaszkolnego, na wychowanie dzieci i młodzieży był równie istotny. Ważną rolę w organizowaniu czasu wolnego młodych ludzi spełniały ogrody jordanowskie[1]. Pierwszy taki ogród, na powierzchni około 22 ha,  założył w Krakowie w roku 1889 dr Henryk Jordan (1842-1907)[2]. Powstające w tym czasie w Polsce ogrody jordanowskie stwarzały dzieciom i młodzieży warunki sprzyjające rozwojowi fizycznemu, społecznemu i psychicznemu.Organizacją czasu wolnego dzieci i młodzieży zajmowały się również: Polskie Towarzystwo Gimnastyczne Sokół [3]oraz Stowarzyszenie Męskiej Młodzieży Chrześcijańskiej – YMCA (Young Men's Christian Association)i Żeńskiej Młodzieży Chrześcijańskiej – YWCA (Young Women’s Christian Association)[4]. Pierwsze placówki wychowania pozaszkolnego, tak zwane „ogniska” oraz kluby niedzielne zakładało i prowadziło Robotnicze Towarzystwo Przyjaciół Dzieci (działało w latach 1926 – 1949)[5].

W czasie II wojny światowej placówki organizujące czas wolny dzieci i młodzieży zaprzestały swojej działalności.

Intensywny rozwój placówek wychowania pozaszkolnego przypada na lata sześćdziesiąte XX wieku. W roku 1961 w ówczesnym Ministerstwie Oświaty utworzony został Departament Wychowania Pozaszkolnego. Działalność pozaszkolna i pozalekcyjna została uregulowana prawnie i włączona do jednolitego systemu wychowania. Powstały wtedy pierwsze pałace młodzieży, młodzieżowe domy kultury i świetlice dworcowe, których celem było udzielanie pomocy szkole w wychowaniu dzieci i młodzieży[6].Placówki te nie tylko zagospodarowywały czas wolny, ale pełniły istotne funkcje społeczne i opiekuńcze. Funkcjonujące od tego czasu instytucje podzielić można na dwie grupy. Pierwsza z nich, to grupa placówek podległych resortowi oświaty. Są to pałace młodzieży, młodzieżowe domy kultury, ogniska pracy pozaszkolnej, ogrody jordanowskie, świetlice, kolonie i półkolonie oraz kluby sportowe. Natomiast do grupy drugiej zalicza się placówki podległe resortowi kultury i sztuki. Są to biblioteki, kluby, zespoły, placówki pozaszkolne prowadzone przez organizacje społeczne.

Zdaniem R. Wroczyńskiego placówki wychowania pozaszkolnego stanowią przedłużenie procesu dydaktyczno – wychowawczego szkoły. Dają dzieciom i młodzieży możliwość zaspakajania, rozwijania i pogłębiania zainteresowań, twórczej pracy w dziedzinach przez siebie wybranych[7]. Wspomagają również szkołę w organizowaniu czasu wolnego dzieci i młodzieży oraz ściśle z nią współpracują, jak również uczą dzieci i młodzież samodzielnego gospodarowania czasem wolnym.

W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych ubiegłego wieku w Polsce funkcjonowało około 600 placówek wychowania pozaszkolnego[8]. Lata dziewięćdziesiąte, to okres, któremu towarzyszyły zmiany organizacyjno – prawne związane z reformą samorządową i przejęciem prowadzenia placówek przez gminy i powiaty. Był to dość trudny czas dla działalności placówek wychowania pozaszkolnego. Likwidacji uległo wtedy wiele placówek, co wynikało nie tylko z odmiennego niż poprzednio finansowania potrzeb gmin, ale również pozostawienia decyzji finansowych w gestii radnych, którzy nie zawsze wybierali finansowanie placówek wychowania pozaszkolnego jako priorytet społeczny. Toteż liczba placówek w następnych latach drastycznie zmalała. Taka sytuacja spotkała głownie ośrodki umiejscowione na terenie małych miast i wiosek.Niestety proces likwidacji placówek trwa do tej pory.

Według danych Polskiego Stowarzyszenia Wychowania Pozaszkolnego w roku 2005 działały w naszym kraju 202 placówki wychowania pozaszkolnego. Wśród nich znajdowało się 9 pałaców młodzieży, 118 młodzieżowych domów kultury, 50 ognisk pracy pozaszkolnej, 10 ogrodów jordanowskich, 6 zespołów placówek wychowania pozaszkolnego, 4 centra zajęć pozaszkolnych, 2 młodzieżowe  obserwatoria astronomiczne oraz 3 inne oświatowe placówki kulturalne. W kolejnych latach obserwujemy dalszy spadek liczby placówek. W roku 2014 na terenie na naszego kraju działa 184 placówek w tym 15 pałaców młodzieży, 108 młodzieżowych domów kultury, 45 ognisk pracy pozaszkolnej, 8 ogrodów jordanowskich, 6 innych ośrodków edukacji pozaszkolnej oraz 2 młodzieżowe obserwatoria astronomiczne. Porównując te dane z latami siedemdziesiątymi i osiemdziesiątymi ubiegłego wieku,  likwidacji uległo około 400 placówek [9].

Obecnie obserwujemy wzrost zainteresowania czasem wolnym dzieci i młodzieży. Docenia się też profilaktyczną, wychowawczą, a nawet terapeutyczną funkcję placówek. Niestety nie przekłada się to na wzrost liczby tego typu instytucji.

 

Zadania placówek wychowania pozaszkolnego, podstawowe formy działalności

 

Placówki wychowania pozaszkolnego funkcjonują, jak już było wspomniane, w systemie oświaty narodowej, ich bardziej szczegółowe zadania reguluje Ramowy Statut - rozporządzenie wykonawcze Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 7 marca 2005 roku. Nadzór pedagogiczny nad placówkami sprawują Kuratoria Oświaty, które również pomagają w szkoleniu kadr. Organem prowadzącym są gminy i powiaty.  Podstawowym źródłem finansowania placówek jest subwencja oświatowa, będąca częścią subwencji ogólnej gminy. Subwencja oświatowa jest zwykle niewystarczająca i gminy zmuszane są z dochodów własnych dofinansowywać szkoły i placówki wychowania pozaszkolnego.

W placówkach realizowane są trzy rodzaje zajęć; stałe, okresowe i okazjonalne. Zajęcia stałe organizowane są w grupach liczących co najmniej 12 wychowanków, w wymiarze co najmniej 2 godzin tygodniowo i trwają cały rok szkolny.  Zajęcia okresowe trwają określony wymiar czasu i kierowane są do uczestników zainteresowanych wybranym obszarem tematycznym. Placówki organizują je we współpracy ze szkołami, organizacjami samorządowymi, instytucjami kultury. Rocznie każda z placówek wychowania pozaszkolnego realizuje kilkadziesiąt imprez o takim charakterze, w których uczestniczą uczniowie wszystkich typów szkół współpracujących z placówkami. Średnio rocznie, np. w pałacu młodzieży jest to liczba kilku tysięcy. W różnych zajęciach proponowanych przez placówki wychowania pozaszkolnego uczestniczą dzieci i młodzież w wieku od 3 do 18 lat.

Placówki wychowania pozaszkolnego w Polsce to w większości wyspecjalizowane ośrodki realizujące autorskie programy dla dzieci i młodzieży, współdziałające w wielu obszarach z rodzicami, szkołami, samorządami i organizacjami pozarządowymi. Zgodnie z przepisami zawartymi w rozporządzeniach Ministerstwa Edukacji Narodowej, realizują zadania edukacyjne, wychowawcze, kulturalne, profilaktyczne, opiekuńcze, prozdrowotne, sportowe i rekreacyjne. Wspierają rozwój dzieci i młodzieży, mają na celu rozwój zainteresowań, uzdolnień, doskonalenie umiejętności oraz pogłębianie wiedzy, kształtowanie umiejętności spędzania czasu wolnego, przygotowanie do aktywnego uczestnictwa w kulturze. Obok tradycyjnie już prowadzonych zajęć, placówki podejmują wiele nowych działań, wprowadzają nowe specjalności, a nawet w zasadniczy sposób zmieniają swój styl pracy. Organizują świetlice opiekuńcze, wycieczki i obozy w okresach ferii zimowych i letnich, imprezy o różnym zasięgu od wewnętrznych przez środowiskowe (dla gminy, powiatu), wojewódzkie, ogólnopolskie i międzynarodowe. W swojej ofercie mają koncerty, spektakle, warsztaty, wystawy, przeglądy, giełdy, festiwale, spotkania integracyjne, seminaria, turnieje, plenery. Są chętne i otwarte na współpracę z różnymi instytucjami, często pełnią rolę organizatora i koordynatora inicjatyw będących promocją gminy, powiatu, województwa czy regionu.

Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku, otworzyło nowe możliwości dla placówek. Znaczącym obszarem ich działalnościstała się edukacja europejska, udział w młodzieżowych programach europejskich, organizowanie wymian międzynarodowych młodzieży, korzystanie ze środków finansowych Unii Europejskiej. Placówki realizują też programy profilaktyczno – wychowawcze wśród dzieci i młodzieży zagrożonej uzależnieniami i niedostosowaniem społecznym a także dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnej. Większość z nich przyjmuje studentów uczelni wyższych kształcących nauczycieli, na praktyki pedagogiczne.

Współczesne placówki wychowania pozaszkolnego przekształcają się w nowoczesne firmy świadczące usługi kulturalne. Wychodzą ze swoją ofertą do odbiorców będących, często daleko, poza siedzibą instytucji. Włączają się w kampanie promocyjne miejskie i regionalne, inicjują bądź współtworzą międzynarodowe i lokalne projekty artystyczne. Pełnią rolę inkubatorów kultury i organizatorów ważnych wydarzeń o charakterze kulturalnym.

Na podkreślenie zasługuje fakt, że działalność placówek wychowania pozaszkolnego oparta jest na dobrowolności uczestnictwa i bezpośrednim kontakcie nauczyciela z uczestnikiem. Nauczyciel - instruktor pracując z wychowankiem oddziałuje na jego emocje, zainteresowania, talent. Wiedza, jaką w ten sposób nabywa młody człowiek jest w znacznej części oparta na przeżyciach.

W czasie zajęć występuje emocjonalny związek – mistrz – uczeń między prowadzącym zajęcia, a uczestnikiem. Tego rodzaju relacje niezwykle rzadko występują w szkole, gdzie wymagane jest ocenianie i kontrola osiągnięć ucznia.  Wśród różnorodnych form edukacji prowadzonych przez placówki wychowania pozaszkolnego wyróżniające miejsce zajmują zajęcia artystyczne. Są to między innymi zajęcia plastyczne, muzyczne, teatralne, literackie, fotograficzne, filmowe, taneczne. W wielu programach placówek wychowania pozaszkolnego plastyka, muzyka, teatr oraz inne dziedziny sztuki stanowią element zintegrowanego działania edukacyjnego, promującego tradycję i dziedzictwo narodowe w kulturze współczesnej oraz postawy tolerancji i otwartości na problemy wielokulturowości.

W roku 2002 powstało Polskie Stowarzyszenie Wychowania Pozaszkolnego im. Aleksandra Kamińskiego z siedzibą w Krakowie. Jego celem jest propagowanie działalności placówek wychowania pozaszkolnego oraz pomoc i wspieranie placówek jako ważnego elementu edukacji narodowej wzbogacającego oddziaływanie szkoły i przeciwdziałającego patologiom społecznym.Do zadań Stowarzyszenia należy między innymi podejmowanie i wspieranie działań mających na celu rozwój zainteresowań, talentów, samorządności dzieci i młodzieży, pobudzanie rywalizacji sportowej i rozwoju turystyki, poszukiwanie optymalnych form współpracy międzynarodowej służących integracji europejskiej, poszanowanie praw dziecka, przeciwdziałanie ksenofobii i rasizmowi wśród dzieci i młodzieży, wspieranie działań umożliwiających zapobieganie zagubieniu, uzależnieniom i przestępczości wśród młodych ludzi[10]. Stowarzyszenie realizuje projekty o charakterze krajowym i międzynarodowym, ogólnopolskie konkursy artystyczne i sportowe, organizuje też konferencje dla nauczycieli – instruktorów pracujących w tego typu placówkach.                         Obecnie do Stowarzyszenia należą 53 placówki wspierające z całej Polski oraz 74 członków fizycznych [11].

Czym są kompetencje kulturowe. Rola placówek wychowania pozaszkolnego w kształtowaniu tych kompetencji

Kultura jest nazwą nadaną społecznej spuściźnie człowieka – wszystkiemu, czego ludzie nauczyli się z przeszłości poprzez proces naśladownictwa, wychowania oraz nauki, i wszystkiemu, co przekazali w ten sam sposób swym spadkobiercom. A dotyczy to wszystkiego, co człowiek ma i czym jest. Gdyby możliwe było całkowite odłączenie jednostki od jej kultury i od jej społecznego dziedzictwa, człowiek stałaby się głupcem, żyjącym we własnym świecie bezkształtnych doznań. Chcąc nie chcąc, świadomie lub bez świadomości żyjemy w kulturze, a nawet nosimy na sobie jej piętno[12].

Kultura jest tym, przez co człowiek staje się bardziej człowiekiem: bardziej „jest”. Pierwszym i zasadniczym zadaniem kultury jest wychowanie. W wychowaniu bowiem chodzi właśnie o to, ażeby człowiek stawał się coraz bardziej człowiekiem – o to, ażeby bardziej „był”, a nie tylko więcej „miał” – aby więc poprzez wszystko co „ma”, co „posiada” umiał bardziej i pełniej być człowiekiem”[13]. Człowiek  zatem tworzy kulturę, ale i kultura tworzy człowieka, dlatego potrzebne jest wychowanie do kultury jak i przez kulturę. Proces wychowania ukierunkowany jest na wartości, które rozpoznajemy w wyniku rozumienia znaczenia dóbr kultury. Kultura służy zatem do komunikowania się z innymi ludźmi, pomaga kształtować siebie jako myślący i czujący podmiot. Kompetentny kulturowo człowiek to taki, który ma potrzeby kulturalne i potrafi je zaspokoić.

Według Anny Matuchniak-Krasuskiej kompetencja kulturowa jest koncepcją teoretyczną ujmującą sprawności człowieka i jego zachowania w dziedzinie kultury symbolicznej, a także kultury szeroko rozumianej w antropologicznym sensie[14].                              J. Kmita określa pojęcie kompetencji kulturowej jako wszystkie reguły interpretacji kulturowej stosowane przez daną jednostkę przy podejmowaniu czynności kulturowych lub ich interpretacji[15].  Leszek Korporowicz rozumie przez kompetencję kulturową „całokształt zdolności określających zachowania kulturowe człowieka[16]. Kompetencję kulturową można rozpatrywać w wielu aspektach (socjolingwistycznym, komunikatywnym i interaktywnym), na różnych poziomach(generatywnym, normatywnym, realizacyjnym), a także ze względu na różne jej rodzaje. Biorąc pod uwagę rodzaj kompetencji, wyróżniamy kompetencje artystyczne, literackie, muzyczne, plastyczne. Kompetencje te są rodzajami kompetencji kulturowych[17].

Kompetencja kulturowa nastawiona jest przede wszystkim na nabywanie umiejętności odbierania sztuki. Żeby zrozumieć dzieło sztuki, odbiorca musi posiadać odpowiedni zasób wiedzy potrzebnej dla jego właściwego zrozumienia. Kształcenie do kultury to przygotowanie ludzi do aktywnego, twórczego udziału w życiu kulturalnym, to wprowadzanie w świat ponadindywidualnych wartości, przyswajanie ich, kształtowanie ideału kultury, wzbogacanie i rozwijanie sił duchowych[18]. Jest to również poznanie świata kultury i przeżywanie zawartych w nim wartości, powinności i norm postępowania. Proces ten obejmuje całą osobowość jako harmonijną i indywidualną strukturę umysłu, uczuć, woli i działania.

Stefan Szuman rozumienie i przeżywanie dzieła sztuki tłumaczył jako umiejętność, którą zdobywa się stopniowo i z wysiłkiem. Dzieło sztuki staje się zrozumiałe dla odbiorcy w miarę tego, jak w nie wnika, poznaje i przeżywa[19].Według Ireny Wojnar, aby sztuka stała się„czytelna”, wychowanek musi nauczyćsię jąrozumieć. Stąd pierwszym zadaniem wychowania estetycznego jest „wychowanie do sztuki”. Drugim zadaniem jest „wychowanie przez sztukę”. Należy je rozumiećzarówno biernie, jako wychowanie przez kontakt z działami sztuki, jak i czynnie – wychowanie do aktywnegotworzenia sztuki (w tym równieżsiebie). W tworzeniu siebie (autokreacji) najważniejsząrolęodgrywa przeżycie estetyczne i wyobraźnia. Jest to zindywidualizowana synteza odbioru sztuki i własnej aktywności człowieka. Łączy w sobie percepcjęi rozumienie, postawęemocjonalną, działanie wyobraźni i aktywnośćtwórczą[20].  Maria Gołaszewska wymienia jako warunki estetycznego odbioru sztuki, czynniki psychologiczne, wrażliwość estetyczną, gust oraz praktykę kulturalną, czyli  wiedzę o sztuce [21].      

Termin edukacja kulturalnazrodził się z potrzeby docenienia w rozważaniach o edukacji ogólnej takich czynników jak: wartości, moralność, wiedza ogólna, sztuka i literatura, obyczaje, zainteresowania poznawcze, rekreacja i zabawa[22]. W szerokim zakresie znaczeniowym edukacja obejmuje ogół procesów, których celem jest kształtowanie, przekształcanie jednostek ludzkich – dzieci, młodzieży, a także dorosłych stosownie do obowiązujących wartości i ideałów. Wychowanie pojmowane jest  jako proces kształtowania wartościowej osobowości lub jako nadanie życiu jednostki określonych wartości[23]. Doznania człowieka w sytuacji kontaktu z wartościami i dobrami kultury są czynnikami kształtującymi dyspozycje osobowości. Stąd też wszystkie elementy kultury mogą stać się czynnikami oddziaływań edukacyjnych w rękach nauczycieli, wychowawców, animatorów kultury czy terapeutów[24]. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka w artykule 27 mówi, że Każdy człowiek ma prawo do swobodnego uczestniczenia w życiu kulturalnym społeczeństwa, do korzystania z jego dobrodziejstwa[25]. Przytoczony fragment wskazuje na potrzebę edukacji kulturalnej każdej jednostki. Dlatego też celem edukacji kulturalnej jest uczenie człowieka korzystania z kultury – przysposobienie go do uczestnictwa w kulturze.

Edukacja kulturalna powinna być zatem zorientowana na kształtowanie pełni człowieczeństwa, pobudzanie wszystkich dyspozycji składających się na człowieka integralnego (umysłu, uczuć, wyobraźni, aktywności twórczej). Za cel zabiegów edukacyjnych należy uznać wyposażenie jednostki w takie kompetencje, które umożliwią jej otwartość, zdolność do intelektualnej autonomii, do nieustannego doskonalenia siebie i świata Edukacja kulturalna ma za zadanie kształtować osoby, które będą w stanie zarówno twórczo uczestniczyć w kulturze, jak i być jej odbiorcami. Szczególna rola przypada tutaj edukacji artystycznej, która bezpośrednio powiązana jest ze sztuką.[26].

Edukacja kulturalna, rozumiana jako przygotowanie do świadomego odbioru dzieł sztuki, nabieranie nawyku regularnego uczestnictwa w kulturze i poznawanie dzieł uważanych za kanon kultury światowej, powinna stanowić ważny element szkolnej edukacji. Nie przypadkowo „świadomość i ekspresja kulturalna” zostały zaliczone przez Komisję Europejską do kluczowych kompetencji człowieka, obok między innymi kompetencji matematycznych, technicznych, obywatelskich i społecznych, informatycznych.

Edukacja kulturalna dzieci i młodzieży spełnia wiele różnych funkcji. Do najważniejszych funkcji edukacji kulturalnej należą:

funkcje socjalizacyjno – kulturowe,

funkcje aksjologiczne,

funkcje poznawcze i edukacyjne,

funkcje psychologiczne,

funkcje inicjacyjne,

funkcje wychowawcze,

funkcje animacyjne[27].

Edukacja kulturalna kształtuje więc kompetencje kulturowe. Wzmacnia tożsamość osobową i kulturową. Wprowadza w kulturę symboliczną i przygotowuje do uczestnictwa w niej, zarówno biernego jak i czynnego. Odwołując się do kanonów kultury narodowej i światowej tworzy wspólnotę symboliczną.  Edukacji kulturalnej przypisuje się także kształtowanie takich postaw wobec wartości, które ułatwiają ich rozpoznawanie i wybór. W takim ujęciu wychowanie muzyczne, plastyczne, teatralne, literackie, jako celowe oddziaływania pedagogiczne, są działaniami wychowania estetycznego (wychowania przez sztukę), które z kolei jest składnikiem wychowania. W świetle wymienionych wyżej funkcji edukacji kulturalnej oraz definicji kompetencji kulturowych, można stwierdzić, iż podstawową funkcją szkoły i innych placówek edukacyjno – kulturalnych jest właśnie kształtowanie kompetencji kulturowych oraz umiejętności przyswajania i przeżywania kultury.

Wykształcenie kompetentnego odbiorcy kultury jest możliwe tylko w dobrze zorganizowanym systemie edukacji. Szkoła powinna być jednym z podstawowych miejsc, gdzie następuje wpajanie treści  kultury. Realizowana tam edukacja powinna dostarczyć wiedzy stanowiącej element systemu orientacji odbiorcy w świecie dóbr kultury. Tradycja pedagogiczna przypisuje szkole trzy podstawowe funkcje: wychowawczą, kształcącą i opiekuńczą. Niestety w obszarze jej różnorodnych pól aktywności pominięta, czy też zagubiona została funkcja kulturowa. Z przykrością należy stwierdzić, że w polskiej szkole sens edukacji kulturalnej odczytywany jest jako margines działań edukacyjnych. Na przestrzeni ostatnich lat zredukowano w szkołach do minimum kształcenie muzyczne, plastyczne. Spowodowało to także odejście w pełni przygotowanych do prowadzenia takich zajęć nauczycieli. Tę lukę w dziedzinie edukacji artystycznej uzupełniają placówki wychowania pozaszkolnego, chociaż nie obejmują swoim wpływem wszystkich uczniów. Wiele szkół, uświadamiając sobie braki w edukacji artystycznej, podejmuje współpracę z różnymi instytucjami kultury. Uwidacznia się to szczególnie teraz, w związku z realizacją nowej podstawy programowej, która zaleca szkołom rozszerzanie zajęć kulturalnych dla dzieci i młodzieży oraz zajęć pozalekcyjnych.

Wspomniane niedostatki szkoły w zakresie edukacji kulturalnej dzieci i młodzieży przyjęły na siebie placówki wychowania pozaszkolnego. Ich działalność została wzmocniona poprzez opracowanie w roku 2003 przez Ministerstwo Edukacji Narodowej„Strategii  Państwa dla Młodzieży na lata 2003 – 2012”. W dokumencie tym czytamy, że bardzo ważne jest: stwarzanie szans dla rozwoju aktywności młodego pokolenia. W dokumencie mówi się o konieczności rozwijania i rozszerzania form pracy w obszarze edukacji kulturalnej, w oparciu o placówki wychowania pozaszkolnego. W skład Strategii wchodzą zadania związane z upowszechnianiem nowych form spędzania czasu wolnego, przygotowaniem do uczestnictwa w kulturze, podnoszeniu kompetencji kulturalnych młodzieży, rozwoju talentów i zainteresowań, upowszechnianiem wiedzy o kulturze europejskiej, przygotowaniem młodzieży do kontaktu międzykulturowego

Wśród metod realizacji tych zadań wymieniono między innymi wspieranie programów kulturalnych koncentrujących się na:

                -kulturze życia codziennego,

                -rozwoju i wyrównywaniu kompetencji kulturowych,

                -przygotowaniu do uczestnictwa w kulturze,

                -rozwoju talentów i twórczości[28].

 

Takie programy z powodzeniem i od wielu lat realizowane są w placówkach wychowania pozaszkolnego, w ramach szeroko pojętej edukacji kulturalnej dzieci i młodzieży. Obejmuje ona edukację muzyczną, plastyczną, teatralną, formy taneczne, literackie.

Edukacja muzycznama na celu uczenie słuchania muzyki, rozwijanie uzdolnień, kształtowanie zainteresowań i upodobań muzycznych, wzbogacanie wiedzy z zakresu kultury muzycznej oraz kształcenie i rozwijanie umiejętności muzycznych takich jak śpiew, gra na instrumentach, działania twórcze.  W placówkach wychowania pozaszkolnego prowadzone są zespoły muzyczne, instrumentalne, wokalno – instrumentalne, chóry, kapele ludowe, zespoły jazzowe. Większość placówek prowadzi naukę gry na instrumentach, takich jak: gitary, flety, akordeony, keyboardy, pianina.

Edukacja plastycznaprzygotowuje dzieci i młodzież do świadomego odbioru sztuki, inspiruje do twórczości własnej, rozbudza wyobraźnię, rozwijania wrażliwość, ekspresję i potrzeby twórcze. W pracach plastycznych można odczytać osobowość dziecka, poznać jego temperament, zainteresowania, poziom wyobraźni. Na zajęciach łączy się ćwiczenia plastyczne z wiadomościami teoretycznymi, przeprowadza zajęcia w pracowni, organizuje plenery. W czasie plenerów młodzi ludzie poznają folklor i zabytki, rozwijają swoje zainteresowania, uczą się wrażliwości na piękno w sztuce i w życiu. Zajęcia prowadzone są w różnych technikach: malarstwo, rysunek, grafika. Urządzanie wystaw prac plastycznych sprzyja rozwojowi zainteresowań, integruje grupę, daje mnóstwo satysfakcji i zadowolenia.

Edukacja teatralnajest rodzajem ekspresji, która służąc rozwijaniu podmiotowości, stwarza możliwość kontaktu z drugim człowiekiem i stanowi ważne ogniwo w relacji człowiek – świat. Ekspresja typu dramatycznego wyrabia zdolność komunikowania za pomocą gestów, mowy, mimiki, wzmacnia więzi koleżeńskie i grupowe oraz poczucie współpracy i współdziałania. Teatr, poprzez różnorodne treści, jakie niesie literatura i poezja pozwala młodzieży na odkrywanie prawdy w relacjach międzyludzkich. Interesujące i wartościowe poznawczo są metody pracy, takie jak: praca indywidualna i grupowa z tekstem literackim, elementy dramy, wycieczki do teatru, zajęcia w teatrze, udział w spektaklach teatralnych, pisanie recenzji.

Celem edukacji tanecznej jest zainteresowanie uczestników tańcem, pokazanie różnorodności jego stylów i odmian.Ekspresja przeżyć wywoływanych muzyką w atrakcyjnej formie ruchu tanecznego umożliwia realizację naturalnych potrzeb psychoruchowych, rozładowanie energii, przeżywanie radości i regulację emocji. Taniec sprzyja kształceniu estetyki ruchu, kompensuje bezruch. Muzyka pomaga w przezwyciężaniu nieśmiałości, lęku. Dzieci poznając nowe kroki i układy taneczne, odkrywają własny potencjał możliwości. Zajęcia taneczne rozwijają sprawność ruchową i w sposób praktyczny zapoznają dzieci i młodzież z kulturą różnych regionów kraju, Europy i świata. Uczestnicy zajęć biorą udział w koncertach, prezentują swoje umiejętności na konkursach i festiwalach.

Edukacja literackama na celu wzbogacenie przeżyć i wyobraźni młodego człowieka, budzenie potrzeby wielostronnego obcowania z literaturą oraz wpajanie kultury żywego słowa. Na zajęciach stwarzane są warunki do rozwoju twórczego myślenia, rozbudzane są postawy otwartości, krytycyzmu, dociekliwości i samodzielności w  traktowaniu utworów literackich. Dzieci i młodzież zdobywają i pogłębiają wiedzę na temat literatury na drodze poszukiwań, badań, eksperymentów, są zachęcani do samokształcenia. Zadania te realizowane są poprzez warsztaty literackie, spotkania z pisarzami i poetami, konkursy.

Wiek wczesnoszkolny – jak pokazują badania psychologiczne -  jest okresem krytycznym dla rozwoju dziecka w wielu sferach, w tym rozwoju artystycznego. Zaniedbania edukacyjne w tym okresie mogą powodować z jednej strony niepowetowane straty rozwojowe, z drugiej zaś lekceważący stosunek dzieci do przedmiotów artystycznych. Wydaje się więc, że decydujące znaczenie na etapie edukacji wczesnoszkolnej ma zrozumienie wagi tego rodzaju kształcenia w ogólnym rozwoju dziecka. Między zabawą, twórczością artystyczną oraz odbiorem przez dziecko sztuki nie ma ostrych granic. Dziecko rysuje, maluje, śpiewa, tańczy w sposób spontaniczny, dla przyjemności, zachowując się jak podczas zabawy. Jednak jak podkreśla W. Okoń „Dziecko nie jest jedynie biernym odbiorcą zjawisk estetycznych, czynna i bierna postawa wobec rozmaitych dziedzin sztuki są wzajemnie powiązane, a recepcja utworów nie polega na ich kontemplacji, lecz wywołuje u dziecka żywe reakcje emocjonalne i prowokuje je często do przetwarzania treści bajki czy filmu w nowe działanie”[29]. Twórczość artystyczna wywiera kształcący wpływ na rozwój wszystkich funkcji poznawczych dziecka, od intencjonalnej obserwacji do rozumienia i przetwarzania rzeczywistości. Wpływa na kształtowanie wrażliwości emocjonalnej i uczuć wyższych, rozwija predyspozycje muzyczne, plastyczne, literackie, doskonali mowę, sprawności manualne, pozwala na samorealizację.

Dziecko rozpoczynające naukę szkolną wykazuje znaczny rozwój wrażliwości na bodźce otaczającego je świata. Dostrzega piękno w dziełach plastycznych, muzycznych, literackich i odczuwa potrzebę wyrażania go właśnie przez twórczość artystyczną. Tworząc, doznaje całej gamy uczuć i przeżyć. Rysuje, tańczy, śpiewa, bo sprawia mu to przyjemność, a równocześnie poprzez tę formę ekspresji rozwija wrażliwość, spostrzegawczość, wyobraźnię. Małe dziecko przeżywa podczas tworzenia radość i zadowolenie, które pobudzają go do zabawy, a widoczne efekty własnej działalności motywują do poszukiwań własnej drogi artystycznej. Wychodząc temu naprzeciw należy zaproponować dziecku różnorodne formy ekspresji, tak by dać mu możliwość odkrywania, eksperymentowania a poprzez to czerpanie radości z obcowania ze sztuką. Takie działania wobec małych dzieci podejmują placówki wychowania pozaszkolnego. 

Pedagogika kultury wyróżnia trzy obszary edukacji kulturalnej:

• działania skoncentrowane wokół kształtowania osobowości wychowanka oparte na wartościach humanistycznych,
• wzmacnianie tożsamości narodowej,
• kształcenie w oparciu o ogólnoludzkie wartości (wymiar globalny edukacji kulturalnej).

Placówki wychowania pozaszkolnego swoją ofertą programową wypełniają każdy z tych obszarów.

Kim zatem jest młody człowiek przygotowany do świadomego uczestnictwa w kulturze? Takie pytanie zadane zostało nauczycielom, uczestnikom XII Międzynarodowej Sesji Pedagogicznej, zorganizowanej w roku 2004 przez Centrum Młodzieży im. dr H. Jordana w Krakowie. W ramach warsztatów na temat określenia roli i zadań placówek wychowania pozaszkolnego w obszarze edukacji nieformalnej wypracowany został Model wychowanka placówki wychowania pozaszkolnego.

 

 

 

 

 

Przygotowany w trakcie zajęć do świadomego uczestnictwa w kulturze młody człowiek:                

• Dąży do samodoskonalenia,
• Ma przygotowanie do pełnienia różnych ról w społeczeństwie,
• Jest aktywny i kreatywny w różnych dziedzinach życia kulturalnego i społecznego,
• Umie odczytywać kody i symbole kultury,
• Zna i szanuje swoją kulturę i tradycje narodowe,
• Jest ciekawy świata, tolerancyjny i wolny od uprzedzeń,
• Potrafi się zachować w różnych sytuacjach (kultura bycia),

• Posiada umiejętność organizacji czasu wolnego swojego innych (animator kultury),
• Jest krytyczny wobec rzeczywistości, posiada umiejętność konstruktywnej dyskusji i wyrażania swoich opinii.[30]

 

Podsumowując,  młody człowiek uczęszczający na zajęcia do placówki jest odpowiedzialny, kreatywny, otwarty, prawy, tolerancyjny oraz krytycznie nastawiony wobec rzeczywistości.

Wiadomo, że kształtowanie kompetencji kulturowych nie dokonuje się w toku jednorazowych działań, lecz ich ciągów. Muszą one być sensowne, przemyślane i zaplanowane. Muszą zmierzać do konkretnych celów wychowania, które odnoszą się do osobowości wychowanka. Powinny określać do jakich zmian w jego zachowaniu należy dążyć, co utrwalać w zachowaniu i postawach, a co korygować.

 

Zakończenie

Placówki wychowania pozaszkolnego spełniają istotną i niepodważalną rolę w kształtowaniu kompetencji kulturowych dzieci i młodzieży. By edukacja kulturalna rzeczywiście przygotowywała dzieci i młodzież do świadomego uczestnictwa w kulturze, powinno zostać spełnionych kilka warunków:

• należy opracować zintegrowany programu edukacji kulturalnej dzieci i młodzieży, w którym uczestniczyć będą szkoły, placówki oraz inne instytucje kulturalne,
• szczególnie promować te programy edukacji kulturalnej, gdzie placówki i szkoły współpracują z wyższymi uczelniami artystycznymi,
• dążyć do rozwijania współpracy szkół i placówek w dziedzinie szeroko pojętej edukacji kulturalnej,
• realizować projekty na temat edukacji kulturalnej z muzeami, bibliotekami, kinami, centrami multimedialnymi,
• wspierać projekty edukacyjne odwołujące się do współczesnej kultury młodzieżowej,
• uruchamiać programy edukacji kulturalnej adresowane do młodzieży ze środowisk zagrożonych wykluczeniem,
• doskonalić nauczycieli w zakresie rozwoju edukacji kulturalnej i artystycznej,
• tworzyć nowe placówki wychowania pozaszkolnego.[31]

 

Dopiero opracowanie kompleksowego systemu edukacji kulturalnej w skali całego kraju może zapewnić dzieciom i młodzieży wszechstronny rozwój w obszarze kultury.Cele edukacji kulturalnej powinny stać się podstawowym elementem polityki oświatowej i kulturalnej państwa oraz samorządów lokalnych. Ich realizacja wymaga nie tylko integracji sił i środków społecznych, ale powszechnego uświadamiania sensu edukacji kulturalnej. Trzeba dbać o utrzymanie placówek wychowania pozaszkolnego, wspierać ich rozwój, rozszerzać zakres i zasięg ich działalności oraz nagłaśniać sens ich istnienia.Kompetencja kulturowa jest nieodzownym warunkiem świadomego odbioru kultury. Placówki wychowania pozaszkolnego są kreatorami promującymi kulturę wysoką, wartościową. Ich działalność zachęca młodego odbiorcę do korzystania z dóbr kultury, jest fundamentem wyposażającym go w odpowiednie umiejętności i wiedzę.

 

 

 

BIBLIOGRAFIA

Bolińska I., Silva rerum. O wychowaniu w kulturze i do kultury, Język polski w szkole IV-VI,

2004/2005, nr 4, s. 31-40.

Brzozowski M., Papla S., Zajęcia Pozaszkolne – poradnik metodyczny dla placówek wychowania pozaszkolnego. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1963. 

Chmaj L., Prądy i kierunki w pedagogice XX wieku. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1963.

Gajda J., Pedagogika kultury w zarysie. Kraków: Impuls, 2006.

Gąsior H., Wychowanie pozaszkolne a kultura czasu wolnego uczniów. Katowice: Śląski Instytut Naukowy, 1973.

1984. Gołaszewska, Zarys estetyki. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1984.

Grzesiak K., Weyssenhoff A., The Institutions of Extracurricular Education [w:] Non –formal and Informal Education In Europe, red. R. Clarijs. Praga: EAICY, 2005.

Horbowski A., Edukacja kulturalna jako system działań społeczno-wychowawczych. Analiza systemowa i projekcja modelowa. Rzeszów: Wydawnictwo Oświatowe FOSZE, 2000.

Jan Paweł II, Wiara i kultura. Rzym- Lublin: Fundacja Jana Pawła II – Polski Instytut Kultury Chrześcijańskiej w Rzymie przy współpracy z Redakcją Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 1988.

Jankowski D., Pedagogika kultury. Studia i koncepcja. Kraków: Impuls, 2006.

Kmita J., Z metodologicznych problemów interpretacji humanistycznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1981.

Korporowicz L., Kompetencja kulturowa jako problem badawczy, Kultura i społeczeństwo, nr 1, 1983, s. 35-47.

Kostynowicz J., Edukacja kulturalna dzieci i młodzieży w Warszawie – wobec dylematów i wyzwań [w:] Edukacja kulturalna, problemy i wyzwania. Materiały z XV Ogólnopolskiego Sejmiku Placówek Wychowania Pozaszkolnego i Kongresu Edukacji Kulturalnej, red. A. Szwed, W. Feliksiak, J. Kostynowicz. Warszawa: Stołeczne Centrum Edukacji Kulturalnej, 2008.

Matuchniak-Krasuska A., Wiedza o sztuce i kompetencja artystyczna jako warunki odbioru sztuki, Kultura i Społeczeństwo, rok XXX, nr 1, 1988, s. 190-205.

Okoń W., Zabawa a rzeczywistość. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1987.

Ruciński S. , Wychowanie jako wprowadzenie w życie wartościowe. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 1981.

Skutnik J., Wychowanie w sztuce jako koncepcja edukacji kulturalnej dziecka [w:] Edukacja kulturalna.  Wybrane obszary. red. K. Olbrycht. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2004.

Szewczyk K., Wychować człowieka mądrego. Zarys etyki nauczycielskiej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998.

Szuman S., O sztuce i wychowaniu estetycznym. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1975.

Węgrzynowicz J., Zajęcia pozalekcyjne i pozaszkolne. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1971.

Wojnar I., Teoria wychowania estetycznego – zarys problematyki. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1984.

 

 

 

[1]M. Brzozowski, S. Papla, Zajęcia Pozaszkolne – poradnik metodyczny dla placówek wychowania pozaszkolnego. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1963, s. 8.

[2]Kraków znajdował się w tym czasie pod zaborem austriackim, co ma znaczenie dla zrozumienia idei  Henryka Jordana, którą było założenie specjalnie dla dzieci i młodzieży ogrodu (parku) wypoczynku i zabawy wyposażonego w polskie wątki patriotyczne. Z jego inicjatywy postawiono tam 44 pomniki wybitnych Polaków, mające służyć - wraz z organizowanymi przy pomnikach pogadankami - edukacji patriotycznej dzieci i młodzieży Park istnieje i działa w Krakowie do dzisiaj, jako  Parki Miejski im, dr Henryka Jordana.

[3]Polskie Towarzystwo Gimnastyczne Sokół  zostało założone w roku 1867 we Lwowie, w Krakowie powstało w roku 1884. Organizacja ta postulowała podnoszenie sprawności fizycznej młodzieży, popularyzowała sporty letnie oraz zimowe, a także wyrabianie tężyzny fizycznej i sił moralnych. Jednym z celów Towarzystwa było podtrzymywanie i rozwijanie świadomości narodowej. Symbolem ruchu był sokół w locie, który w okresie zaborów pełnił funkcję zakamuflowanego przed władzami zakazanego symbolu narodowego Polaków, Orła białego.

[4]YMCA została założona w 1844 w Londynie. Od 1918 roku YMCA rozpoczęła działalność także w Polsce.             W roku 1949 Stowarzyszenie rozwiązano. Organizacja wznowiła działalność w Polsce w roku 1990. Obecnie działa w naszym kraju 12 ognisk (Bydgoszcz, Częstochowa, Gdynia, Jelenia Góra, Kraków, Lublin, Łódź, Olsztyn, Szczytno, Warszawa, Wrocław i Zgorzelec).  W Krakowie oddział YMCA  założono w roku 1924. Początkowo organizacja skupiała tylko chłopców, w roku 1922 założono Stowarzyszenie dla kobiet - YWCA. Podstawą pracy wychowawczej Stowarzyszenia jest harmonijny rozwój moralny, umysłowy i fizyczny młodego człowieka, opierający się na zasadach etyki chrześcijańskiej.

[5]M. Brzozowski, S. Papla, Zajęcia Pozaszkolne – poradnik metodyczny dla placówek wychowania pozaszkolnego, op. cit., s. 8.

Robotnicze Towarzystwo Dzieci zostało rozwiązane w roku 1949 r.  a na jego miejsce powołano, działające do dnia dzisiejszego, Towarzystwa Przyjaciół Dzieci.

Ibidem, s. 9-13.

[6]J. Węgrzynowicz, Zajęcia pozalekcyjne i pozaszkolne. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych,  1971, s. 71.

[7]Ibidem, s. 89.

[8]K. Grzesiak, A. Weyssenhoff, The Institutions of Extracurricular Education (w:) Non –formal and Informal Education In Europe, red. R. Clarijs. Praga: EAICY, 2005.

[9]Informacje uzyskane od Lucyny Frąckiewicz – Godyń – Prezesa PSWP.

[10]Inicjatorem  powstania PSWP  był dr Antoni Weyssenhoff (1947-2010) , pedagog, znany w Polsce praktyk w dziedzinie wychowania pozaszkolnego.

[11]Autorka artykułu od roku 2002 do tej pory pełni funkcję Sekretarza PSWP.

[12]I. Bolińska I., Silva rerum. O wychowaniu w kulturze i do kultury, Język polski w szkole IV-VI,

2004/2005, nr 4, s. 31

[13]Jan Paweł II, Wiara i kultura,  Rzym- Lublin: Fundacja Jana Pawła II – Polski Instytut Kultury Chrześcijańskiej w Rzymie przy współpracy z Redakcją Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 1988,  s. 55-58.

[14]A. Matuchniak-Krasuska, Wiedza o sztuce i kompetencja artystyczna jako warunki odbioru sztuki,Kultura i Społeczeństwo, rok XXX, nr 1, 1988, s. 191.

[15]J. Kmita, Z metodologicznych problemów interpretacji humanistycznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1981, s. 37-39.

[16]L. Korporowicz, Kompetencja kulturowa jako problem badawczy, Kultura i społeczeństwo, 1983, nr 1, s. 36.

[17]Ibidem, s. 194.

[18]L. Chmaj, Prądy i kierunki w pedagogice XX wieku. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1963, s. 342.

[19]S. Szuman, O sztuce i wychowaniu estetycznym. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1975, s. 12.

[20]I. Wojnar, Teoria wychowania estetycznego – zarys problematyki. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN,  1984, s. 12-19.

[21]M. Gołaszewska, Zarys estetyki. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1984.

[22]D. Jankowski, Pedagogika kultury. Studia i koncepcja. Kraków: Impuls, 2006, s. 15- 31.

[23]S. Ruciński, Wychowanie jako wprowadzenie w życie wartościowe. Warszawa:  Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego 1981, s. 163.

[24]Horbowski A.,Edukacja kulturalna jako system działań społeczno-wychowawczych. Analiza systemowa i projekcja modelowa. Rzeszów: Wydawnictwo Oświatowe FOSZE 2000, s. 7-9.

[25]K.  Szewczyk, Wychować człowieka mądrego. Zarys etykinauczycielskiej.Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998, s. 166.

[26]J. Skutnik S., Wychowanie w sztuce jako koncepcja edukacji kulturalnej dziecka[w:] Edukacja kulturalna.  Wybrane obszary. red. K. Olbrycht. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2004, s. 103.

[27]J. Kostynowicz, Edukacja kulturalna dzieci i młodzieży w Warszawie – wobec dylematów i wyzwań (w:) Edukacja kulturalna, problemy i wyzwania. Materiały z XV Ogólnopolskiego Sejmiku Placówek Wychowania Pozaszkolnegoi Kongresu Edukacji Kulturalnej, red. A. Szwed, W. Feliksiak, J. Kostynowicz. Warszawa: Stołeczne Centrum Edukacji, 2008, s. 28-29.

[28]Strategia Państwa dla Młodzieży na lata 2003 – 2012. Warszawa: Ministerstwo Edukacji Narodowej, 2003. Niestety nie było kontynuacji tego programu na następne lata.  Programy edukacji kulturalnej realizowane są obecnie w niektórych polskich miastach przez władze samorządowe.

[29]W. Okoń, Zabawa a rzeczywistość. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne,  1987, s. 78.

[30]Autorka artykułu w latach 1997-2010 była pracownikiem Centrum Młodzieży im. dr H. Jordana w Krakowie. W ramach swoich obowiązków organizowała między innymi konferencje pedagogiczne dla nauczycieli, w tym wspomnianą wyżej konferencję. Była autorem scenariusza oraz prowadzącą warsztaty dla nauczycieli na temat Roli i zadań placówek wychowania pozaszkolnego w obszarze edukacji nieformalnej.  W czasie tych warsztatów wypracowany został Model wychowanka placówki wychowania pozaszkolnego.

[31]Obecnie programy kompleksowej edukacji kulturalnej dzieci i młodzieży posiada niewiele miast w Polsce (np. w Toruniu realizowany jestProgram  Edukacji Kulturalnej w ramach Strategii Rozwoju Kultury Miasta Torunia do roku 2020.

Pierwszy program o takim charakterze opracowano w Warszawie. Nosił on nazwę „Warszawski program edukacji kulturalnej dzieci i młodzieży”, a jego założenia uwzględnione zostały w dokumencie „Polityka edukacyjna Warszawy w latach 2008-2012”To jedno z nielicznych rozwiązań systemowych w dziedzinie edukacji kulturalnej oraz próba monitorowania i wsparcia tej sfery.WPEK, kontynuowany w kolejnych latach, jest jedynym w Polsce wspólnym programem kultury i edukacji. Integruje środowiska zajmujące się edukacją kulturalną: instytucjonalne, oświatowe, pozarządowe i nieformalne.